Do dzisiaj, wiele lat od dokonanej przez Sowietów zbrodni katyńskiej, trwa ciągły i żmudny proces dokumentowania prawdy historycznej oraz utrwalania pamięci o tysiącach bohaterów, ofiar bestialskiego mordu z wiosny 1940 roku. Wśród nich znaleźli się przedstawiciele wszystkich formacji mundurowych II RP: Wojska Polskiego, Policji Państwowej, Policji Województwa Śląskiego, Żandarmerii, Korpusu Ochrony Pogranicza, Straży Granicznej i Służby Więziennej.
Czynni wojskowi i funkcjonariusze służb oraz rezerwiści. Nierzadko bezimienni bohaterowie, którym po wybuchu II wojny światowej, za swoją służbę dla państwa polskiego, przyszło im zapłacić cenę najwyższą. Pozostawili po sobie najbliższych, rodziny i krewnych, którzy przez wojenne i powojenne lata nieśli jeszcze ciężar ich służby dla niepodległej Polski. Przechowali o nich pamięć, ocalili od zapomnienia. Dzisiaj, w 84. rocznicę rozpoczęcia sowieckiego mordu na polskich oficerach, określonego później terminem „zbrodni katyńskiej”, wydobywam z cienia postać komisarza Straży Granicznej Mariana Wasilewskiego, oficera rezerwy Wojska Polskiego, jednego z kilkudziesięciu tysięcy unicestwionych przez totalitarny, sowiecki system.
„Niewiedza o zaginionych
podważa realność świata
wtrąca w piekło pozorów
diabelską sieć dialektyki
głoszącej że nie ma różnicy
między substancją a widmem,
musimy zatem wiedzieć
policzyć dokładnie
zawołać po imieniu
opatrzyć na drogę…”
Zbigniew Herbert – „O potrzebie ścisłości”
Marian Wasilewski – komisarz Straży Granicznej II RP, podporucznik rezerwy Wojska Polskiego, urodził się 1 lutego 1896 roku w Paulinowie, parafii Szewna, w powiecie Opatów, województwie świętokrzyskim. Był synem Stanisława Wasilewskiego i Antoniny z Miechowskich. Wychowywał się z młodszymi braćmi Aleksandrem (1897) oraz Jakubem (1900). Rodzina Wasilewskich osiadła na stałe w Ostrowcu Świętokrzyskim.
Marian Wasilewski, ukończył 5. klasowe Progimnazjum rosyjskie w Radomiu. Po wybuchu I wojny światowej wyjechał do Kijowa na zaproszenie swojego stryja Władysława Wasilewskiego, pełniącego służbę wojskową w 18. Brygadzie Artyleryjskiej. Kontynuował naukę w dwuletnim, 2. Riazańskim Gimnazjum, które ukończył w 1916 roku. Wkrótce, wobec fali uchodźców z Polski, głównie młodzieży szkolnej, Marian Wasilewski rozpoczął pracę w Komitecie Niesienia pomocy Ofiarom Wojny. Na organizowanych zbiórkach, szerzył wśród zebranych idee niepodległościowe i promował postawy patriotyczne. W tym czasie pozyskał posadę pomocnika buchaltera w Południoworosyjskiej Fabryce Maszyn Wł. Dolińskiego w Kijowie przy ul. Żyliańskiej. Zakład ten zatrudniał wielu Polaków i produkował w czasie wojny między innymi broń i amunicję dla wojska. W niedługim czasie, w zmilitaryzowanej fabryce, powstała siatka zaufanych pracowników, którzy produkowali, przerabiali i naprawiali broń z przeznaczeniem dla członków Polskiej Organizacji Wojskowej. Zarządcy fabryki panowie Kazimierz Lasocki i Kazimierz baron Szafnagel, w porozumieniu z głównym inżynierem mechanikiem Karolem Wyszomirskim, wspierali starania Mariana Wasilewskiego, w pozyskiwaniu broni i amunicji dla członków POW.
W marcu 1917 roku, otrzymał powołanie do służby w wojsku rosyjskim i został skierowany do Kijowskiej Wojskowej Komendy Uzupełnień w charakterze kancelisty. W czerwcu tego roku, po odbyciu szkolenia podstawowego otrzymał mianowanie na stopień podchorążego, a już we wrześniu skierowano go do Wojskowej Szkoły Oficerskiej w Kijowie, którą ukończył w stopniu chorążego. Po wybuchu rewolucji rosyjskiej, wówczas dwudziestojednoletni Marian Wasilewski, zaangażował się wraz ze swoim oddziałem POW bezpośrednio w akcje bojowe, potyczki uliczne z Bolszewikami trwające w obrębie Kijowa.
W październiku 1918 roku powrócił do Polski, do Ostrowca Świętokrzyskiego, gdzie zaangażował się w pracę w sekcji organizacyjnej i werbunkowej POW obwodu Ostrowiec. Czynnie uczestniczył w akcji rozbrajania Austriaków w początkach listopada 1918 roku. Wkrótce, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zgłosił się do powstałej Straży Kolejowej powołanej do życia przez Ministerstwo Kolei Żelaznych, powierzono mu funkcję zastępcy kompanii Wyszków – Mińsk Mazowiecki. Pełnił wówczas służbę mającą w zadaniach utrzymanie bezpieczeństwa publicznego, ładu i porządku, ochraniającą pasażerów i ich mienie podczas podróży.
Od marca 1919 roku, służył w Wojskowej Straży Kolejowej w stopniu kaprala służby kancelaryjnej. W październiku tego roku, został awansowany do stopnia sierżanta i pełnił funkcję referenta inspektoratu dyrekcji kolei w Radomiu. Wkrótce, już jako podchorążemu, powierzono stanowisko zastępcy inspektora Wojskowej Straży Kolejowej Dyrekcji w Radomiu.
W lipcu 1920 roku, otrzymał awans na stopień podporucznika ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 roku. Został przeniesiony do 2. Oddziału Wojskowej Straży Kolejowej Dyrekcji Wileńskiej. We wrześniu tego roku otrzymał przydział na stanowisko zastępcy dowódcy 1. kompanii ochraniającej linię kolejową Warszawa - Wołomin - Tłuszcz.
W sierpniu 1921 roku, zakończył służbę w Wojskowej Straży Kolejowej i w stopniu podporucznika został przeniesiony do rezerwy Wojska Polskiego. Dalszą służbę podjął w Straży Celnej w Warszawie, skąd w 1928 roku, przeszedł do utworzonej właśnie Straży Granicznej. Otrzymał tu stanowisko adiutanta Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego w Ciechanowie. Następnie został przeniesiony z funkcją adiutanta, do Inspektoratu Straży Granicznej Nr 13 w Wieluniu. W tym czasie został awansowany do stopnia podkomisarza Straży Granicznej.
W 1930 roku podkomisarz Marian Wasilewski, został przeniesiony do Poznania na stanowisku komendanta komisariatu Straży Granicznej. W tym czasie w jego prywatnym życiu zaszły zmiany.
W 1932 roku pojął za żonę Zofię Eugenię z Jaroszyńskich. W kwietniu 1933 roku przyszła na świat córka Irena Zofia, a dwa lata później syn Ryszard. W 1933 roku, podkomisarz Wasilewski na własną prośbę został przeniesiony do Międzychodu nad Wartą. Wkrótce został awansowany do stopnia komisarza Straży Granicznej. W Międzychodzie mieszkał z rodziną i pełnił służbę do wybuchu II wojny światowej.
We wrześniu 1939 roku, otrzymał rozkaz ewakuacji na wschód, do punktu zbornego w Rawie Ruskiej. Zabrał ze sobą żonę i dzieci. Według relacji córki Ireny, ostatni raz pożegnał rodzinę w lesie pod Lublinem, gdzie musiał pozostawić żonę Zofię wraz z potomstwem, z których akurat Irena ciężko zachorowała. Pomimo tej trudnej sytuacji, kapitan Wasilewski pożegnał się z najbliższymi słowami: „Wzywa mnie obowiązek” i ruszył dalej ze swoimi podkomendnymi.
17 września, po wkroczeniu armii sowieckiej na terytorium RP, został zatrzymany przez oddział NKWD i poprzez obóz przejściowy, trafił do Ostaszkowa w Rosji Sowieckiej, na wyspie Stołbnyj, otoczonej jeziorem Seliger. Do rodziny zdołał wysłać jedną kartkę pocztową, która dotarła do domu rodzinnego w Ostrowcu Świętokrzyskim. Informował w niej, że jest w ostaszkowskim obozie i bardzo czeka informacji o żonie i dzieciach. To był ostatni ślad jego istnienia.
W kwietniu 1940 roku, wraz z innymi jeńcami, został wywieziony do Kalinina (obecnie Twer) i w piwnicach siedziby NKWD zastrzelony. Jego nazwisko figuruje na liście transportowej z Ostaszkowa L.016/2 (90), numer sprawy 4804. Ciała wszystkich ofiar wywieziono do lasu, nieopodal do wsi Miednoje i pogrzebano w bezimiennych dołach. Dzisiaj spoczywa na Polskim Cmentarzu Wojennym w Miednoje, najliczniejszym z wszystkich czterech cmentarzy wojennych na terenie Rosji i Ukrainy.
Komisarz SG Marian Wasilewski, w okresie służby w II RP został odznaczony: Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Niepodległości, Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918 – 1921, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, Srebrnym Medalem Za Długoletnią Służbę oraz odznaką Straży Granicznej. Otrzymał także pośmiertnie Krzyż Kampanii Wrześniowej. Postanowieniem ministra Spraw Wewnętrznych z października 2007 roku, został mianowany pośmiertnie na stopień nadkomisarza Straży Granicznej. Jego osoba została upamiętniona na tablicy epitafijnej, pomieszczonej na fasadzie kościoła pw. św. Karola Boromeusza na Cmentarzu Stare Powązki w Warszawie. Młodszy brat komisarza – Aleksander - urodzony 12 grudnia 1897 roku, z wykształcenia technik budowlany, także związał swoje życie z mundurem. W okresie międzywojnia, służył w Straży Granicznej, gdzie pełnił funkcję w komisariacie SG „Pomorze” w Chojnicach.
Córka komisarza Mariana Wasilewskiego Irena wraz z matką Zofią, przez długie powojenne lata szukały śladów męża i ojca, bezskutecznie pisząc do Ambasady Polski w Moskwie, do Polskiego Czerwonego Krzyża i innych instytucji. Zofia i Irena Wasilewskie, od początku lat dziewięćdziesiątych, zaangażowane były w działalność społeczną w Warszawskiej Rodzinie Katyńskiej, przywracając prawdę historyczną o zbrodni katyńskiej i pielęgnując pamięć o swoim ojcu oraz innych bohaterach czasu pokoju i wojny. Odeszły na wieczną wartę - Zofia Wasilewska w 1996 roku zaś Irena Wasilewska w 2008 roku.
Źródła i opracowania: WBH, Marian Wasilewski, sygn. 3668, sygn. odrzuc. 12.09.1933; Monitor Polski NR 64/1938, Lista odznaczonych Medalem Niepodległości; Rocznik oficerski rezerw 1934, Reprint, Warszawa, Londyn 2003, s. 39, 978; Miednoje Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2006, tom II, s.973; Jędrzej Tucholski, Mord w Katyniu, Warszawa 1991, s. 365, Lista transportowa 016/2 z kwietnia 1940 r., s. 772 ; Lista Ostaszkowska, studia i materiały, pod red. Andrzeja Misiuka, Szczytno 1993, s. 181; Zdzisław Peszkowski, Stanisław Zdrojewski Kalendarz Ostaszkowski 2000,Warszawa 2000; Muzeum Katyńskie, Mediateka (dostęp 21.03.2024); Archiwum prywatne Michała K. Wykowskiego i Stanisława S. Wykowskiego, Relacja Ireny Wasilewskiej o ojcu komisarzu Marianie Wasilewskim, Warszawa 1994; Antoni Krzysztof Sobczak, Mazowiecki Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej w Ciechanowie w latach 1928 – 1939, przyczynek do historii [w] Studia Mazowieckie nr 3/14, Ciechanów 2015; Marian Wasilewski, Akt urodzenia parafii Siewna NR 58/1896, www. geneteka.genealodzy.pl (dostęp 20.03.2024).
Opracował: kpr. pchor. rez. Stanisław Wojciech Wykowski
* Zdjęcia komisarza SG Mariana Wasilewskiego z Archiwum prywatnego Michała K. Wykowskiego, Stanisława W. Wykowskiego
