Jerzy Bogdan Raczek
Członek ZG ZOR RP
w Warszawie
Z DZIEJÓW DUSZPASTERSTWA WOJSKOWEGO W POLSCE
Część 2 Pierwszy Biskup Polowy Wojsk Polskich
W formie zorganizowanej, ujętej ramami przepisów, duszpasterstwo wojskowe zaistniało w armii polskiej pod koniec XVII wieku. Jednak posługa kapłańska wśród wojska miała znacznie starszą tradycję. W obozach wojskowych podczas wypraw wojennych kapelani i spowiednicy królów, książąt, hetmanów pełnili posługę duchową, odprawiali Eucharystię, głosili wzniosłe kazania zagrzewające do odwagi, spowiadali wojowników, godzili zwaśnionych, udzielali Komunii Świętej i innych sakramentów. Przykładem i wzorem kapelana króla Polski był na przełomie XVI i XVII wieku jezuita ks. Piotr Skarga. Również podczas I wojny światowej w oddziałach Legionów i w innych polskich formacjach służyło wielu księży kapelanów, którzy na ochotnika, ale za zgodą swojego biskupa lgnęli do wojska.
Po 123 latach zniewolenia i nieobecności Polski na mapie Europy, nasi przodkowie wywalczyli na wszystkich frontach Wielkiej Wojny swoją Niepodległość, która przyszła w 1918 roku. Odzyskanie Niepodległości nie oznaczało końca walk o wschodnie, południowe, zachodnie i północne granice Rzeczypospolitej.
W czasach współczesnych kapelan to duchowny w Kościele rzymskokatolickim, prawosławnym, greckokatolickim, anglikańskim i ewangelickim spełniający funkcje liturgiczne przy kaplicy zakonnej, szpitalnej lub przydzielony przez władze poszczególnych Kościołów do obsługi pewnej grupy osób lub środowisk. Są zatem kapelani wojskowi, więzienni, szpitalni, uczelniani itp. Kapelanem bywa także duchowny diecezjalny lub zakonny pomagający biskupowi przy czynnościach biskupich i najczęściej będący osobistym sekretarzem biskupa. Podobnie jak ongiś królowie czy hetmani, obecnie prezydenci też mają swoich kapelanów.
U zarania polskiej niepodległości, już 9 listopada 1918 roku w wyniku ustaleń władz wojskowych z Arcybiskupem Metropolitą Warszawskim Aleksandrem Kakowskim powołano do życia konsystorz polowy. W uzgodnieniu z Wizytatorem Apostolskim monsignorem Achillesem Rattim (późniejszym papieżem Piusem XI) stanowisko Naczelnego Kapelana Wojsk Polskich powierzono ks. Janowi Pajkertowi, kapłanowi diecezji sandomierskiej, byłemu dziekanowi I Korpusu Polskiego w Rosji. To on stworzył służby katolickiego duszpasterstwa w Wojsku Polskim. Równocześnie władze wojskowe pertraktowały z mons. Rattim w sprawie powołania biskupstwa polowego.
Ze Stolicy Apostolskiej 5 lutego 1919 roku dotarła pozytywna decyzja. Papież Benedykt XV w porozumieniu z Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim powołał tego dnia pierwszego Biskupa Polowego Wojsk Polskich. Został nim dotychczasowy biskup pomocniczy warszawski dr Stanisław Gall (fot. 11, 12). Ogrom zadań wymagał skupienia wokół ordynariusza kapłanów mogących mu pomóc w ich realizacji. W tym celu bp Gall mianował dotychczasowego Naczelnego Kapelana Wojsk Polskich ks. Jana Pajkerta wikariuszem generalnym ordynariatu polowego.
Ks. bp gen. dyw. Stanisław Gall, Biskup Polowy Wojsk Polskich (fot. 13, 14, 15) opracował projekt „Statutu Duszpasterstwa Wojskowego w Wojsku Polskim”. Uzgodniony na konferencji Episkopatu Polski projekt przedstawił 18 listopada 1925 roku papieżowi Piusowi XI. Z polecenia papieża, na mocy specjalnej delegacji ówczesny, nuncjusz papieski w Polsce Wawrzyniec Lauri dekretem z 27 lutego 1926 roku zatwierdził na okres pięciu lat ów Statut. Po kolejnych pięciu latach Statut był przedłużany.
Statut został włączony, jako załącznik, do rozporządzenia wykonawczego do konkordatu zawartego 27 marca 1925 roku pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską. Konkordat regulował stosunki miedzy władzą świecką a kościelną. Misja dyplomatyczna nuncjusza apostolskiego w Polsce obejmowała również Wolne Miasto Gdańsk.
Relacje pomiędzy Biskupem Polowym a Marszałkiem Józefem Piłsudskim nie były, delikatnie mówiąc, najlepsze. Ks. bp Stanisław Gall w styczniu 1933 roku złożył rezygnację z urzędu biskupa polowego, którą papież Pius XI przyjął 15 lutego tegoż roku pod warunkiem, że będzie pełnił swój urząd do dnia mianowania jego następcy. Miało to miejsce 29 marca 1933 roku. Z tym dniem ks. bp Gall przeszedł w stan spoczynku i z dniem 1 kwietnia 1933 roku rozpoczął pracę duszpasterską w Archidiecezji Warszawskiej.
Po śmierci kard. Aleksandra Kakowskiego 30 grudnia 1938 roku, w styczniu 1939 roku ks. abp Stanisław Gall został wybrany wikariuszem kapitulnym Archidiecezji Warszawskiej i przejął zarząd archidiecezją w charakterze administratora apostolskiego. Zmarł 11 września 1942 roku.
Kolejnym biskupem polowym z nominacji papieża Piusa XI został 14 lutego 1933 roku ks. Józef Gawlina. Sakrę Biskupią z rąk kardynała Augusta Hlonda przyjął 19 marca 1933 roku. Obowiązki biskupa polowego WP objął 29 marca 1933 roku (fot. 16, 17, 18). Do wybuchu II wojny światowej Kuria Polowa dysponowała 128 kapelanami, funkcjonowały rzymskokatolickie kościoły, ośrodki duszpasterskie kaplice, parafie wojskowe, ale też i greckokatolickie.
Po wybuchu II wojny światowej, jako podlegający służbowo Naczelnemu Wodzowi ks. bp Gawlina dostał rozkaz dołączenia do jego sztabu. 7 września opuścił Warszawę. Po napaści Związku Sowieckiego na Polskę, wieczorem 17 września szczęśliwie przekroczył granicę polsko-rumuńską. Dopiero 5 października dotarł do Rzymu. Na mocy konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską jurysdykcja kościelna biskupa polowego miała charakter personalny i odnosiła się wyłącznie do terytorium państwa polskiego. Ojciec Święty Pius XII zezwolił, aby ks. bp Gawlina swoją jurysdykcją obejmował również siły zbrojne poza granicami Rzeczypospolitej. Oznaczało to uznanie przez Stolicę Apostolską ciągłości Państwa Polskiego i Rządu Rzeczypospolitej na Uchodźstwie – prawnego zwierzchnika formującej się we Francji Armii Polskiej.
Ks. bp Józef Gawlina 18 października 1939 roku przybył do Paryża i objął obowiązki Biskupa Polowego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (fot. 19 i 20).
Wizytował polskie oddziały wojskowe na wszystkich frontach i kontynentach. Przez trzy miesiące przebywał wśród żołnierzy Armii Polskiej w ZSRR, wśród tysięcy niedawnych łagierników. Towarzyszył drodze II Korpusu gen. Władysława Andersa. Był na linii pod Monte Cassino, podczas bitew o Loretto i Ankonę. Posługę Biskupa Polowego Polskich Sił Zbrojnych na uchodźstwie pełnił do 1947 roku. Od 8 lutego 1945 roku Stolica Apostolska powierzyła mu jurysdykcje „nad wszystkimi emigrantami i wygnańcami polskimi poza krajem”, a 28 stycznia 1949 roku Pius XII mianował go Protektorem Emigracji Polskiej, liczącej wówczas ok. 7 mln osób. Docierał do skupisk zdemobilizowanych żołnierzy w krajach Europy, w Ameryce Północnej i Południowej, Australii, Afryce. Uczestniczył w dwóch sesjach Soboru Watykańskiego II. Zmarł nagle 21 września 1964 roku w przeddzień wystąpienia w auli soborowej poświęconego duszpasterstwu pośród emigracji. Pochowano go na rzymskim cmentarzu Campo Verano. Drugi pogrzeb miał miejsce 8 kwietnia 1965 roku na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino (fot. 20). Na grobowej płycie abp. Józefa Gawliny w 2012 roku znalazły się m.in. słowa: „Mówić będzie polskiemu pielgrzymowi o tym, że Biskup, Żołnierz i Pielgrzym spoczął wśród Braci, z którymi szedł razem w bój o wolną Polskę”.
Fotografie: 11 |w| Jerzy Prochowicz, „Arcybiskup Stanisław Gall 1865-1942 Biskup Polowy Wojsk Polskich”, Wyd. Ordynariat Polowy, Warszawa 2018 (okładka ), 12 Edward Teofil Liberadzki |w| Jerzy Bogdan Raczek (redakcja), „Dzieje Urzędu Radiotelegraficznego Babice-Boernerowo” str. 75, Warszawa 2017, 13 (www.magnapolonia.org), 14 (NAC 3/1/0/13/1300), 15 ( NAC 3/1/0/14/1150/6), 16 (NAC 3-1-0-7-105-194338), 17 (NAC 3-1-0-7-105-194337), 18 (NAC 1-W-776-1), 19 ( https://zascianekporusza.wordpress.com), 20 Jerzy B. Raczek
